اثرات عوامل محیطی در آزمایشگاه
آزمایشگاه یادآور محیطی است علمی و تحقیقاتی که در آن بررسی های زیادی روی مواد، موجودات و برهم‌کنشهای آنها صورت میپذیرد. از این رو مخاطراتی نیز افراد فعال در این حوزه را تهدید میکند. بی شک هر چه زمان حضور در معرض مخاطرات افزایش یابد، خطر مواجهه با آنها و حوادث احتمالی ناشی از آنها نیز بیشتر خواهد شد. از این رو کارشناسان آزمایشگاهها که زمان زیادی را برای انجام آزمایشها و تحقیق در محیط آزمایشگاه میگذرانند از جمله کسانی هستند که در معرض آسیبهای احتمالی قرار خواهند داشت و ممکن است سلامت آنها را حتی در دراز مدت تحت تاثیر قرار دهد. لذا الزامیست کلیه افراد مرتبط با آزمایشگاهها با راههای مقابله و کاهش صدمات ناشی از آن آگاه باشند.
مقدمه:
در کاربرد یک رویه آزمون ، عوامل مختلفی از جمله اپراتور، دستگاه مورد استفاده، کالیبراسیون دستگاه و شرایط محیطی شامل دما، رطوبت، فشار هوا در تغییرات نتایج آزمون موثر هستند که باید در نظر گرفته شوند و با تغییر آزمایشگاه کلیه عوامل فوق تغییر خواهند کرد.
رعایت اصول ایمنی در آزمایشگاه از الزامات اولیه است. شرایط محیطی در هر آزمایشگاه میتواند سلامت، ایمنی و محیط زیست را به خطر انداخته و روند طبیعی امور را مختل کند. بنابراین تمامی افراد مرتبط با آزمایشگاهها باید با مخاطرات و عوامل زیان آور محیط آزمایشگاهها آشنا و به شرایط اضطراری ممکن در آزمایشگاه و راههای مقابله و کاهش صدمات واقف باشند. به طور کلی کنترل عوامل زیان آور محیط کار از مهمترین اقداماتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
عوامل زیان آور محیط کار
عوامل زیان آور محیط کار شامل موارد ذیل است که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت:
عوامل فیزیکی ، عوامل شیمیایی ، عوامل مکانیکی و ارگونومی ، عوامل روانی ، عوامل زیستی
عوامل فیزیکی
شامل سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، گرما، رطوبت، سرما، حرارت و برودت، پرتوهای یونساز – غیریونساز و فشار در این بخش قرار میگیرند. عوامل فیزیکی محیط کار، دسته ای از عوامل موجود در محیط کار هستند که با وضعیت فیزیکی محیط کار مرتبط است؛ مانند روشنایی که به عنوان یک عامل فیزیکی در محیطهای کار مطرح است و در صورتی که شرایط توصیه شده و استاندارد آن رعایت نشود میتواند به عاملی زیان آور در محیطهای کار مبدل شود. هر کدام از عوامل ذکر شده با استفاده از دستگاههای خاص اندازه گیری شده و بعد از ارزیابی شاخصهای مربوطه، درصورت نیاز به روشهای مختلف مهندسی کنترل میشود.
عوامل شیمیایی
عوامل شیمیایی از مهمترین عوامل زیان آور محیط کار است. کلیه مواد اولیه، مواد خام، مواد واسطه و فرآورده های اصلی که در صنعت به کارمیروند یا تولید میشوند، گرد و غباری که از راه تنفس، تماس با پوست یا راه های دیگر به انسان آسیب می رساند در این دسته قرار میگیرند. این مواد که به شکل گاز، مایع یا جامد هستند ممکن است مصنوعی یا طبیعی بوده و دارای منشاء گیاهی، حیوانی یا سنتتیک باشند. زیان حاصل از آنها به نوع، راه ورود، مقدار و طول زمان بستگی دارد. برخی از این مواد شیمیایی مایع خورنده و سوزاننده بوده و بعضی از مواد با اینکه مایع نیستند حتی به شکل توده های جامد میتوانند ویژگی سوزانندگی یا خورندگی داشته باشند.
مهمترین شکل از مواد جامد که دارای اثرات فیزیولوژیک قابل توجه است، گرد و غبار بوده که از طریق استنشاق وارد بدن میشود و اثرات خود را ظاهر میسازد. اینها نیز با استفاده از دستگاهها و وسایل خاص آزمایشگاهی نمونه برداری و آنالیز میشود و بعد از مقایسه با حدود مجاز پیشنهادی درصورت نیاز، با روشهای مختلفی مورد کنترل قرار میگیرند.
عوامل ارگونومی و مکانیکی
در بحث عوامل زیان آور ارگونومیکی هدف اصلی، کاهش صدمات و ناراحتیهای اسکلتی – عضلانی و افزایش کارآیی و تولید سالم است که مباحثی مثل جابجایی و حمل بار، وضعیت نامطلوب بدن هنگام کار، بار و فشار کاری، ابزارهای دستی کار، چگونگی دسترسی به تجهیزات و دستگاهها، چگونگی چیدمان دستگاهها و تجهیزات، نشانگرها و کنترلگرهای دستگاهها و غیره مطرح است. در خصوص عوامل مکانیکی نیز ضربه، لرزش، سقوط، برخورد با اشیاء و تکانهای شدید از خطرات این دسته عوامل محیطی تاثیرگذار بیان میشوند. این دسته نیز نقش بسیار مهمی را در افزایش بازده و بهره وری افراد ایفا میکند.
عوامل روانی
به طور کلی، کلیه عواملی که موجب بروز استرسها و اختلالات روحی و روانی در محیط کار میشوند مثل شیفت و نوبت کاری، ساعات کار بیش از یک شیفت، بی علاقه بودن به کار، عدم احساس امنیت و یکنواختی محیط کار در این دسته بندی قرار دارند که مورد شناسایی و کنترل قرار میگیرند. بنا به اهمیت تأثیر عوامل روانی در میزان کارآیی و بهره وری افراد، در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و صنعتی، روانشناسی کار از اهمیت خاصی به منظور افزایش مهارتها، سطح کارآیی افراد و در نتیجه بهره وری، برخوردار است. در خصوص استرسهای شغلی باید متذکر شد که به طور معمول زمانی اتفاق می افتند که نیازهای شغلی با تواناییها یا نیازهای مطابق کارکنان نباشند.
خطرات و عوارض ناشی از عوامل زیان آور محیط کار
عوارض و بیماریهای ناشی از تاثیر عوامل فیزیکی
یکی از جدیترین خطرات شغلی، مواجهه با میزان بالای صدا در محیط کار است. واحد آزمایشگاه میتواند از مکانهایی با پتانسیل بالای سر و صدا باشد که علاوه بر اثرات صدا بر شنوایی و کاهش شنوایی، سر و صدا میتواند بر عملکرد سیستم قلبی – عروقی، غدد درون ریز، اعصاب و سایر اعمال فیزیولوژیکی تغییراتی را بوجود آورد که همه موارد فوق منجر به ایجاد واکنشهای استرس عمومی میشوند.
از دیگر عوارض عوامل فیزیکی، پرتوهای المپهای فلوئورسنت، لیزرها، پرتوهای ایکس و گاما در تجهیزات آزمایشگاهی هستند. پرتوها از دیگر عوامل زیان بار مخاطرات فیزیکی بوده که بسیار حائز اهمیت هستند. پرتوها باعث آسیب رسانی به مراکز خونساز، دستگاه گوارش، دستگاه اعصاب مرکزی، آسیبهای پوستی و چشمی میشوند.
خطرات شرایط جوی نامناسب از جمله گرما و سرمای زیاد نیز جدی است. عوارض ناشی از گرما شامل گرمازدگی عمومی، شوک گرمایی، عوارض پوستی، کاهش تمرکز عصبی و عوارض ناشی از سرما شامل سرمازدگی موضعی، سرخی پوست و غیره هستند. همچنین عوامل فیزیکی میتواند باعث مخاطرات پوستی و آسیبهایی همچون ضربه های مکانیکی (پارگی و قطع شدن، سایش، سوراخ شدن)، سوختگی ناشی از عوامل فیزیکی، گرما یا پرتوهای فرابنفش شود.
عوارض و بیماریهای ناشی از تاثیر عوامل شیمیایی
در آزمایشگاههای شیمی و محیطهایی که حاوی مواد شیمیایی اند عواملی مانند مواد التهاب آور و محرک (آمونیاک، اسید کرومیک و اسید فلوئوریدریک)، مواد خفگی آور (دی اکسید و مونواکسیدکربن)، مواد بیهوشی آور و مخدر همچون هیدروکربنها، سموم سیستمیک) ، بنزن، فلزات سنگین و شبه فلز (مواد فیبروزدهنده یا حساسیتزا) ، سیلیس، آزبست و گرده گیاه باعث ایجاد بیماری میشوند. بیماریهای ناشی از عوامل شیمیایی شامل عوارض پوستی ناشی از کار، عوارض دهان و دندان، عوارض گلو و حنجره، عوارض چشمی، عوارض استخوانی و مفصلی، عوارض خونی، عوارض عصبی، عوارض کبدی و کلیوی هستند.
عوارض و بیماریهای ناشی از تاثیر عوامل زیستی
75 تا 85 درصد از بیماریهای عفونی که منبع مشخصی برای آنها شناسایی نشده است را به آئروسلها وابسته میدانند. آئروسلها ذرات هوابرد حاوی قطرات اجسام و مواد ضد عفونی هستند که ممکن است از طرق مختلف مانند فوت کردن در پیپت ها تولید شوند. ذرات هوابرد کوچک بسیار سریع خشک شده و به صورت معلق در هوا برای مدتهای طولانی باقی میمانند.
این ذرات هنگام استنشاق میتوانند به قسمتهای عمیق ریه نفوذ کرده و باعث عفونتهای زیادی شوند. ذرات بزرگ و سنگین به آهستگی روی سطوح آزمایشگاه و پوست کارکنان نشست میکند. این ذرات ممکن است از طریق مواد غذایی آلوده، پوست آلوده یا اشیائی که با چشمها و یا دهان در تماس بوده اند، وارد بدن شوند. عوارض و بیماری در این قسمت بیشتر به محیط کاری مرتبط است، به طور مثال، بیماریهای ناشی از ویروسها، باکتریها و قارچها که این بیماریها مرتبط با محیط کار هستند.
عوارض و بیماریهای ناشی از تاثیر عوامل ارگونومی
هدف علم ارگونومی حذف یا کاهش مواجهه کارشناس با خطرات ارگونومیک است که باعث بیماریهای اسکلتی-عضلانی مرتبط با کار میشوند. اختلالات اسکلتی-عضلانی یکی از بزرگترین مشکلات شغلی در کشورهای در حال توسعه است. اختلالات اسکلتی-عضلانی مرتبط با کار، دارای خطر عوامل شغلی گوناگونی بوده که شامل موارد زیر است:
- پوسچر کاری
- نیروی اعمال شده در هنگام کار
- تکرار حرکات مفصلی
- عوامل فردی
عوارض و بیماریهای ناشی از تاثیر عوامل روانی
استرس یکی از مشکلات مهم و روزافزون بهداشت کار است و از نظر اقتصادی یکی از علل بازدارنده، محسوب میشود. اغلب ما، یک سوم اوقات شبانه روز خود را در محیط کار میگذرانیم، فشارهای کاری، تعارضها و نا امیدی ها مهمترین علتهای فرسودگی جسمی و عاطفی هستند و بیماری و پیری زودرس نیز از عوارض آن است. مواجهات فیزیکی، شیمیایی، شلوغی و مشکلات ارگونومیکی ممکن است به طور مستقل یا در کل با عنوان عامل استرس زا عمل کنند. فشار کاری، نبود انگیزه کاری، ابهام نقش، تعارض نقش و اثرات عاطفی، روانی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از آنها بر ایجاد عوامل استرسزا تاثیر دارند. از بیماریهای جسمی مرتبط با استرس شغلی میتوان به بیماریهای قلبی عروقی، گوارش، پوستی و غیره اشاره کرد. از مشکلات رفتاری مرتبط با استرس، مصرف روز افزون مشروبات الکلی و مواد مخدر، رفتارهای ستیزجویانه در برابر همکاران و اعضای خانواده، خودداری از کار کردن و غیره است.
عوارض و بیماریهای ناشی از تاثیر عوامل زیستی
از آنجا که عوامل فیزیکی موثر بر کار زیاد هستند و این عوامل بر ایمنی محیط کار افراد تاثیر دارند لذا این عوامل، به طور جدی مورد مطالعه قرار میگیرند. به طور مثال، در بحث عامل روشنایی، هر اندازه میزان نور مناسبتر باشد، عملکرد کارکنان به همان اندازه بهتر خواهد بود. در ارتباط با اثر سر و صدا بر کارکنان و پیامدهای آن گفته میشود که ناشنوایی یا سنگینی گوش حاصل از سر و صدا قابل جبران نیست. افرادی که در محیطهای پر سر و صدا کار می‌کنند، زود خسته میشوند و نسبت به یکدیگر حالت پرخاشگری پیدا می‌کنند. درصورت احساس سنگینی گوش، باید بلافاصله به پزشک مراجعه کرد و اجازه نداد بخش مهمی از کیفیت زندگی از دست برود. استفاده از گوشی های حفاظتی به منظور کاهش صدا توصیه شده است، همچنین باید تا حد امکان از طریق روشهای ساده همچون تعمیر دستگاهها و تعویض قطعات معیوب باعث کاهش عوارض سوء شد.
به منظور حفاظت در برابر پرتوها راهکارهایی از جمله: کاهش زمان مواجهه با پرتو، افزایش فاصله فرد تا منبع تولید پرتو، حفاظ گذاری بین منبع تولید پرتو و فرد پیشنهاد شده است. درجه حرارت شدید، عامل دیگری است که بر عملکرد شغلی و سلامت افراد و همچنین بر عملکرد شناختی، جسمی و ادراکی افراد اثر منفی میگذارد. زمانی که فعالیت متصدی شغلی مداوم باشد، درجه حرارت موثر میتواند بیشترین اثر را بر عملکرد شغلی افراد داشته باشد، لذا برای کنترل میتوان از سیستم تهویه مطبوع در آزمایشگاه استفاده نمود و یا از کارکنان بومی که با گرما و سرما سازگاری دارند، استفاده کرد همچنین استفاده از وسایل حفاظتی در شرایط مخصوص توصیه میشود.
مطالعه مقالات زیر به شما توصیه میگردد:
- دستورالعمل ساخت فضا و تاسیسات آزمایشگاه طبق استاندارد ملی GMP
- محلول ضد عفونی کننده و انواع مختلف و نحوه استفاده آن چیست؟
شناسایی عوامل محیطی و اقدامات کنترلی
اولین و مهمترین اقدام در آزمایشگاه، شناسایی عوامل زیان آور محیط کار است. پس از آن، اندازه گیری و مقایسه آنها با استانداردها و اقدامات لازم برای کنترل و پیشگیری از تأثیر آن عوامل بعمل می آید. اندازه گیری ها معمولا به دو صورت محیطی و فردی انجام میشوند. لازم به توضیح است که اندازه گیری با اهداف گوناگونی مانند تعیین میزان خطر و تاثیرگذاری آن روی نتایج، تعیین افراد در معرض محلهای آلوده و بالاخره تعیین کارایی اقدامات کنترلی بکار رفته و یا موجود در محیط انجام میپذیرد.
اقدامات کنترلی عوامل شیمیایی زیان آور
آگاهی از خطرات ناشی از مواد شیمیایی و چگونگی پیشگیری از این خطرات اهمیت زیادی دارد. مراکز علمی و تحقیقاتی در سطح جهان طی سالها عوارض ناشی از مواد شیمیایی را در غلظتهای گوناگون بررسی کرده و در این راستا جداولی را تهیه کرده اند که براساس آنها حد مجاز تماس با آلاینده ها بیان شده است. از این رو، تهیه فهرست مواد شیمیایی موجود و اطلاعات لازم در خصوص سمیت آنها و تجزیه و تحلیل و مقایسه آنها با استانداردها انجام میشود.
به طور کلی، اقدامات کنترلی عوامل شیمیایی زیان آور به دو دسته تقسیم میشوند: اقدامات کنترلی محیطی و اقدامات کنترلی فردی.
اقدامات کنترلی محیطی
از طریق رعایت عواملی همچون حذف یا کاهش آلاینده در محل تولید (متوقف کردن فرآیند، جایگزینی مواد، تغییر فرآیند تولید و غیره) ، جداسازی (سیستمهای بسته، محصور کردن، دیواره های جداکننده، فاصله و زمان) ، تهویه (عمومی و موضعی) و غیره انجام پذیر است.
اقدامات کنترلی فردی
اقدامات کنترل فردی با رعایت روش انجام کار، وسایل حفاظت فردی، کاهش زمان کار، بهداشت فردی و سایر اقدامات مقدور است.
اقدامات کنترلی عوامل زیستی زیان آور
برای پیشگیری عمومی باید اقداماتی از قبیل خشک کردن پیپت ها به جای فوت کردن آنها، استفاده از پیپت های سرنگ دار هنگام کشیدن مایع از داخل ظروف و غیره را رعایت نمود و در حوزه عمومی، برای پیشگیری باید اقداماتی از جمله استفاده از تهویه مناسب، چک کردن سیستم بدن کارشناسان و انجام واکسیناسیون، استفاده از لباسها و دستکشهای حفاظتی را مدنظر قرار داد.
اقدامات کنترلی عوامل ارگونومی زیان آور
روشهای گوناگونی وجود دارد که به کمک آنها میتوان مشاغلی را که خطر ابتلا به عوارض ناشی از عوامل ارگونومی در آنها وجود دارد، شناسایی نمود. در این روشها برای آنالیز پوسچرهای کاری، هر بخش اصلی بدن براساس میزان جابجایی از وضعیت طبیعی اش ارزیابی می شود. بدین ترتیب که مطابق با افزایش میزان انحراف آن بخش از وضعیت طبیعی اش عددی به عنوان کد پوسچر به آن اختصاص می‌یابد. پس از ترکیب کدهای به دست آمده برای بخشهای مختلف بدن و برآورد نیروهای خارجی و ماهیچه ای از طریق جداول مربوطه، مقدار کد نهایی که بیان کننده شدت مخاطره پوسچر و سطح اضطراری بودن اصلاحات است، تعیین میشود. این نمره نهایی، میزان احتمال خطر را نشان میدهد و باید توسط درجات عملکرد توصیه شده در جداول مورد ارزیابی قرار گیرد.
اقدامات کنترلی عوامل روانی زیان آور
ارتقای بهداشت روانی محیط کار به عنوان یکی از مهمترین ابعاد توسعه و بهسازی منابع انسانی در سازمانها، اذهان بسیاری را در کشورها متوجه خود کرده است. برای پیشرفت و رشد کشور در همه زمینه ها ابتدا باید از نیروی انسانی سالم و متفکر و خلاق استفاده کرد. زیرا استفاده از نیروهای سالم جسمی و فکری در مؤسسات اقتصادی، خدماتی، آموزشی و صنعتی در بالا بردن سطح بهره وری تأثیر بسزایی دارد. داشتن نگرش صحیح برخورد با عوامل استرسزا مانند نوبت کاری و آموزش مقابله صحیح کارکنان برای رفع عوامل استرسزا باعث جلوگیری از هرز رفتن سرمایه و افزایش بهره وری میشود؛ زیرا عدم رضایتمندی در محیط کار در برابر عوامل مختلف از جمله عدم انطباق در بین نوبت کار کارکنان سبب افزایش میزان غیبت از کار و تغییر شغل میشود.
نمونه هایی از کاهش استرسهای شغلی در محیط کار که مورد توجه قرار دارد و صاحب نظران بر آن تأکید دارند عبارتند از:
- کارمندان یا کارکنان آن دارای وظایف مشخص باشند.
- مدیر به علوم مرتبط با مدیریت آشنایی کافی داشته و دارای تجربه کافی در امر مدیریت باشد.
- شرایط فیزیکی محیط برای انجام کار مساعد باشد.
- محیط کار دارای فضای روانی مناسبی بوده، یک محیط دوستانه که احترام متقابل بر آن حاکم باشد.
- در برنامه آموزشی خاص مدیران نسبت به تغییرات کیفی بیش از تغییرات کمی توجه شود.
- انجام وظایف و محول کردن کارها به کارکنان مطابق توان و استعداد آنان صورت گیرد.
- در میزان کار و ساعات انجام کار، همه جوانب انسانی و محیط فیزیکی را در نظر گیرد.
- فرصت برای استراحت، تفریح، مصاحبت و غیره در برنامه کاری سازمان گنجانده شود.
- مالکین امتیازات قابل قبول و به دور از سلایق شخصی را برای ارتقا و ترفیع کارکنان در نظر گیرند.
با توجه به وضع کارکنان که دچار فرسودگی شغلی، فشار روانی و غیره میشوند به نظر میرسد کارکنان در سازمانها و ادارات در صورتی به خلاقیت میرسند که از نظر روانی احساس امنیت و از نظر معیشتی احساس بی نیازی نمایند، در ضمن مدیران متخصص آنها را هدایت کنند.
نتیجه گیری
انسان مکلف است با بهره گیری از اطلاعات قابل اعتماد خطرات تاثیرگذار در محیط آزمایشگاهی را شناسایی نماید و راهکارهایی صحیح به منظور جلوگیری از عوارض سوء به لحاظ حفظ جان و سلامت نیروی کار و ارائه نتایج صحیح آزمونها پیشنهاد دهد. اندازه گیری و تعیین عوامل زیان آور موثر بر شرایط آزمایشگاهی باید سالیانه انجام گیرد مگر در مواردی که شرایط اندازه گیری تغییر نکرده باشد. در اندازه گیری و تعیین عوامل زیان آور باید میزان مواجهه شاغلین با عوامل زیان آور، تعیین منابع اصلی انتشار آلاینده، وضعیت توزیع آلاینده از نظر زمانی و مکانی، کنترل آلاینده و تعیین میزان موثر بودن روشهای کنترل آلاینده بررسی شود تا بدین طریق تأمین، نگهداری و بالا بردن سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی کارکنان و در نتیجه آن درستی نتایج آزمونها بدست آید.
محصولات مرتبط: